yapım eki ne demek?

Yapım eki, isim ya da fiil kök veya gövdelerine eklenerek onlardan yeni isimler ya da fiiller türeten ektir. Ayrıca yapım ekleri tema dışına çıkmadan yeni bir kelime oluşturur. Onu çekim ekinden ayıran özelliği budur. Yapım ekleri eklendiği sözcüğün anlamını ya da türünü de değiştirir ve -bazı istisnalar dışında- her zaman çekim eklerinden önce gelir. Yapım eki almış bir sözcüğe türemiş sözcük denir. Yalın hâldeki türemiş sözcükler gövde olarak da bilinir.

İsimden isim yapan ekler

İsim soylu sözcüklerden yeni bir isim soylu sözcük yapan eklerdir. Yeni oluşturulan sözcük genellikle eskisi ile yakın anlam ilişkisine sahiptir.

• el:¹ söz-el, güz-el (göz kökünden)

• siz: su—suz, para—sız, ev—siz

• ci: göz—cü, sanat—çı, yol—cu, simit—çi

• sı: çocuk—su, ipek—si

• ce: Türk—çe, İngiliz—ce, Alman-ca (Eşitlik hâl eki -ce ile karıştırılmamalıdır.)

• daş: karın-daş > kardeş, çağ-daş, arka-daş, yol-daş, meslek-taş

• inci: üç-üncü, beş-inci

• lik: şeker-lik, kömür-lük, göz-lük, kulak-lık, dost-luk

• li: köy—lü , para—lı , ağaç—lı, Ankara-lı, ev-li

• da/de² göz-de, söz-de

• er: üç-er, beş-er

• ki: yarın-ki, dün-kü

• msi: ekşi-msi, acı-msı, meyve-msi

• cil: ev-cil, et—çil, ben—cil, insan—cıl

• şın/cın: sarı—şın, yal-çın (yalt=sert), hır-çın (hır=kavga)

• sal: kum—sal

• ıt: yaş—ıt

• ceğiz: kız—cağız, çocuk—cağız

• cik: tepe-cik, azı-cık, küçü—cük

• ti: esin-ti, hırıl—tı, cıvıl—tı

• z: yalın-z, iki-z

İsimden fiil yapan ekler

İsim soylu sözcüklerden fiil yapan eklerdir.³

• -la-,-le-: su-la, uğur-la, rahat-la, diş-le, iş-le, özet-le

• -al-,-el-: çoğ-al, az-al, dar-al, kör-el, düz-el

• -l-: doğru-l, sivri-l, eksi-l, ince-l

• -a-, -e-: kan-a, yaş-a, boş-a, tür-e, ben(i)z-e

• -ı-,-i-,-u-,-ü-: Bu ek, eski Türk yazı dillerinde kullanılan ve bugün bazı sözcüklerde donuklaşmış olarak bulunan bir ektir. uz-u-n, sak-ı-n, şak-ı

• -ar-,-er-: yaş-ar, mor-ar, kara-ar, sar(ı)-ar, yeş(il)-er

• -da-,-de-: fısıl-da, horul-da, gürül-de, hışıl-da, höpür-de

• -t-: yön-(e)t, göz-(e)t

• -k-: gec-ik, bir-ik, göz-ük

• -msa-,-mse-: az-(ı)msa, ben-(i)mse,küçü(k)-mse, öz-(ü)mse

• -kır-,-kir-,-kur-,-kür-: fış—kır, hay—kır, çem-kir, tü-kür, süm-kür

• -lan-,-len-: yaş-lan, ev-len, ses-len

• -laş-,-leş-: güzel-leş, iyi-leş, yoğun-laş, katı-laş, sıvı-laş

• -sa-,-se-,-sı-,-si-,-su-,-sü-: su-sa, garip-se, önem-se, yad-sı,

Fiilden isim yapan ekler

Fiil kök veya gövdelerine gelerek isim, sıfat gibi isim soylu sözcükler veya fiilimsiler oluşturan eklerdir:

• ce: düşün—ce, eğlen—ce

• ecek: giy-ecek, yak-acak, aç—acak, iç-ecek

• ak: yat—ak, kaç—ak, dur—ak

• aç: kaldır—aç, say—aç, ayır—aç

• ge: böl—ge, bil—ge, süpür—ge

• gi: sev—gi, çal—gı, as—kı, sil-gi, iç-ki

• giç: bil—giç, dal—gıç, başlan—gıç

• gin/kin: yor—gun, bil—gin, bez—gin, bit—kin, bas-kın, yay-gın

• i: yaz—ı, öl—ü, yap—ı, çat—ı, kok—u, doğ—u

• ici: yap—ıcı, gör—ücü, al—ıcı, sat—ıcı

• ik: kes—ik, aç—ık, göç—ük

• im: say—ım, seç—im, öl—üm, ölç—üm

• in: yığ—ın, ak—ın, tüt—ün, ek—in

• inç: gül—ünç, sev—inç

• geç: yüz—geç, utan—gaç

• inti: kes—inti, çık—ıntı, dök—üntü

• ir: gel—ir, ok—ur

• er: gid-er, yaz-ar,

• iş: otur—uş, yürü—y-üş

• it: geç—it, yak—ıt, ölç—üt

• kan: çalış—kan, üret-ken, unut—kan, kay—gan

• ma: konuş-ma, dondur-ma (olumsuzluk eki -ma ile karıştırılmamalıdır.)

• mek:⁴ ye-mek, çak-mak, git-mek, duy-mak (bkz. mastar)

• maç: bula-maç, yırt-maç

• mbaç: dola-mbaç, sakla-mbaç

• ti: belir—ti, kızar—tı

Fiilden fiil yapan ekler

Bir fiilden yeni bir fiil yapan eklerdir.

• dir: bil-dir, gül-dür, yap-tır, koş-tur

• ele: kov-ala, silk-ele

• er: gid-er, çık-ar

• imse: duy-umsa, gül-ümse, an-ımsa

• in: gez-in, gör-ün, sev-in, taşı-n

• r: kaç-ır, bat-ır, iç-ir, şaş-ır

• ş: gör-üş, uç-uş, gül-üş (Mastarlarla karıştırılmamalıdır.)

• t: uza-t, sap-ıt, kork-ut, üşü-t

• il: sev-il, kır-ıl, sat-ıl

Bu şekilde üretilen yeni fiiller genellikle ilk fiille anlam bakımından yakından ilişkilidir:

• görmek > görünmek, kovmak > kovalamak

Ancak bazı durumlarda orijinal fiilden oldukça farklı anlamlarda olabilirler:

• sevmek > sevinmek

Kaynakça

Orijinal kaynak: yapım eki. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.

Footnotes

1. Türkçedeki Eklerin Kökeni Prof. Dr. Vecihe Hatiboğlu. Çukurova Üniversitesi ↩

2. Yapım Eki Gibi Kullanılan Bulunma Durumu Eki Prof. Dr. Hamza Zülfikar ↩

3. Günay Karaağaç, Türkçenin Dil Bilgisi ↩

4. Yapım ekleri Türkçeciler.com. ↩

Kategoriler